Tư duy phản biện là gì? Làm thế nào để rèn luyện Critical thinking?

Trong thời đại bùng nổ thông tin, khả năng tư duy phản biện giúp chúng ta đưa ra quyết định sáng suốt, tránh bị chi phối bởi những quan điểm thiếu căn cứ. 

Vậy tư duy phản biện là gì và làm thế nào để rèn luyện kỹ năng này? Hãy cùng StudentJob khám phá trong bài viết dưới đây.

Tư duy phản biện là gì?

Tư duy phản biện là một hình thức tư duy mà trong đó bạn đặt câu hỏi, phân tích, diễn giải, đánh giá và đưa ra nhận định về những gì bạn đọc, nghe, nói hoặc viết. Thuật ngữ phản biện "critical" bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp “kritikos” có nghĩa là "có khả năng phán đoán hoặc phân biệt". Tư duy phản biện tốt là đưa ra những phán đoán đáng tin cậy dựa trên thông tin chính xác.

Áp dụng tư duy phản biện không có nghĩa là chỉ tập trung vào mặt tiêu cực hay lỗi sai. Thay vào đó, nó làm rõ suy nghĩ, phân tích một vấn đề hoặc thông tin, từ đó diễn giải và sử dụng kết quả phân tích để đưa ra quyết định hoặc nhận định có căn cứ (chẳng hạn như thiết kế một cây cầu, phản hồi một bài viết quan điểm hay hiểu động cơ chính trị).

Những người thường xuyên áp dụng tư duy phản biện được cho là có tư duy phản biện, nhưng không ai sinh ra đã có sẵn kỹ năng này. Đây là một tập hợp kỹ năng có thể học hỏi và cải thiện thông qua thực hành, ứng dụng.

Trong học thuật, tư duy phản biện thường gắn liền với việc lập luận. Bạn có thể được yêu cầu phân tích lập luận của người khác hoặc xây dựng lập luận của riêng mình. Để trở thành một người có tư duy phản biện tốt hơn, bạn cần học cách:

• Làm rõ mục đích và bối cảnh của suy nghĩ
• Đặt câu hỏi về nguồn thông tin
• Xác định lập luận
• Phân tích nguồn thông tin và lập luận
• Đánh giá lập luận của người khác
• Tạo hoặc tổng hợp lập luận của riêng mình

Sơ đồ Tư duy phản biện liệt kê các kỹ năng: Làm rõ, Đặt câu hỏi, Xác định, Phân tích, Đánh giá và Sáng tạo

Như hình ảnh minh họa, các kỹ năng và thuộc tính tư duy phản biện có mối liên hệ và cần phối hợp với nhau để tư duy phản biện của bạn có hiệu quả.

Học sinh, sinh viên nên rèn luyện tư duy phản biện trong trường học như thế nào?

Trong trường học, tư duy phản biện thường được xem như một kỹ năng chung có thể được giảng dạy theo cách tổng quát. Tuy nhiên, khối lượng kiến thức lớn khiến việc bổ sung giảng dạy tư duy phản biện trở thành một thách thức. Điều này khó khăn cho dù ta chưa tính đến việc dạy các kỹ năng tư duy cụ thể cho từng môn học và lĩnh vực khác nhau. 

Nhiều nghiên cứu cho thấy học sinh khó có thể áp dụng việc chuyển đổi kỹ năng tư duy phản biện từ một bối cảnh này sang bối cảnh khác. Bởi vì chúng ta có những kỹ năng tư duy phản biện khác nhau cho từng lĩnh vực tri thức riêng biệt.

Daniel Willingham, giáo sư Tâm lý học tại Đại học Virginia, đã xuất bản một bài báo vào năm 2019 có tên "How to Teach Critical Thinking", viết cho Bộ Giáo dục Úc. Ông cho rằng tư duy phản biện mang tính chuyên biệt theo từng lĩnh vực, nghĩa là mỗi kỹ năng tư duy phản biện gắn liền với một lĩnh vực tri thức cụ thể. Theo ông, mỗi lĩnh vực có định nghĩa khác nhau về việc "biết" một điều gì đó và cách áp dụng phân tích, tổng hợp, đánh giá cũng khác nhau.

Vậy, điều đó có phải nghĩa là chúng ta không thể dạy nó như một kỹ năng chung? Theo nhà khoa học nhận thức Tim Van Gelder, điều này không hoàn toàn đúng. Trong bài viết "Teaching Critical Thinking: Some Lessons From Cognitive Science (Dạy tư duy phản biện: Một số bài học từ khoa học nhận thức)", ông đã đưa ra sáu bài học đúc kết từ nghiên cứu của mình về tư duy phản biện.

Van Gelder nhấn mạnh rằng để trở thành một chuyên gia về tư duy phản biện là điều không dễ dàng và việc cải thiện kỹ năng này cần thời gian. Ngoài ra, để tư duy phản biện hiệu quả, chúng ta cần có một lượng kiến thức lý thuyết nhất định về chủ đề đang xem xét.

Ông cũng chỉ ra rằng học sinh cải thiện kỹ năng tư duy phản biện nhanh hơn khi học cách trình bày lập luận dưới dạng sơ đồ. Việc tạo ra một sơ đồ trực quan giúp làm rõ sự liên kết giữa các ý tưởng, lý do, giả định và phản biện, từ đó giúp người học hiểu rõ hơn cách lập luận được xây dựng.

Ví dụ về các kỹ năng, tư duy và thực hành tư duy phản biện

Dưới đây là bốn ví dụ về kỹ năng, tư duy và thực hành tư duy phản biện. Đây không phải là danh sách đầy đủ vì các kỹ năng bạn sử dụng sẽ phụ thuộc vào bối cảnh cụ thể của bạn.

Kỹ năng đặt câu hỏi

Làm thế nào để áp dụng kỹ năng đặt câu hỏi?

• Bạn nên đặt câu hỏi về tính liên quan và độ tin cậy của những gì bạn nghe, đọc hoặc nhìn thấy.
• Bạn cần xem xét thẩm quyền và mục đích của nguồn thông tin.

Làm thế nào để áp dụng tư duy đặt câu hỏi?

• Bạn luôn tò mò và ham tìm hiểu.
• Bạn luôn tìm kiếm sự thật, thay vì chấp nhận mọi thứ mà không đặt câu hỏi.

Thực hành đặt câu hỏi hiệu quả sẽ như thế nào trong thực tế?

• Một sinh viên đọc một bài báo học thuật và quyết định đưa nó vào bài luận của mình vì bài báo được xuất bản gần đây bởi một chuyên gia trong lĩnh vực đó và các phát hiện được đưa ra dựa trên phương pháp nghiên cứu đáng tin cậy nhất.
• Một người đọc bài xã luận trên báo và nhận ra rằng tác giả không phải là chuyên gia trong lĩnh vực đó và lập luận trong bài chỉ nhằm thuyết phục người đọc bỏ phiếu cho (hoặc chống lại) một đảng chính trị nào đó.
• Một chuyên gia dinh dưỡng chỉ ra cho bệnh nhân thấy rằng không nên nghe theo lời khuyên mà bệnh nhân đã đọc trên Internet. Lời khuyên ấy nêu ra những lợi ích của sô cô la nóng. Thế nhưng chuyên gia dinh dưỡng nhận ra rằng nghiên cứu này được thực hiện bởi một nhà sản xuất bánh kẹo.

Kỹ năng phân tích

Làm thế nào để áp dụng kỹ năng phân tích?

• Bạn sẽ cần xem xét cẩn thận các ý tưởng và thông tin.
• Bạn xem xét một cách có hệ thống mọi khía cạnh của một vấn đề và xem xét từng yếu tố trong bối cảnh rộng hơn của nó.

Làm thế nào để áp dụng tư duy phân tích?

• Cách làm là tạo ra mối liên hệ giữa các ý tưởng.

Thực hành phân tích hiệu quả sẽ như thế nào trong thực tế?

• Một sinh viên chia một bộ phim thành từng cảnh và so sánh các lựa chọn của đạo diễn với nhiều lý thuyết điện ảnh và tài liệu khoa học xã hội khác nhau để thảo luận về cách bộ phim phản ánh một vấn đề xã hội đương đại.
• Một nhà dịch tễ học thu thập tất cả dữ liệu khảo sát về hành vi trong đại dịch và so sánh từng mô hình hành vi với tốc độ lây lan của dịch bệnh ở các khu vực khác nhau.

Kỹ năng đánh giá

Làm thế nào để áp dụng kỹ năng đánh giá?

• Bạn nhận ra (và tránh) những lỗi lập luận.
• Bạn có thể phải xem xét những ẩn ý trong những gì bạn thấy, nghe và đọc.

Làm thế nào để áp dụng tư duy đánh giá?

• Bạn hãy thử so sánh các quan điểm và lập luận khác nhau, chỉ ra điểm mạnh, điểm yếu của chúng.

Thực hành đánh giá hiệu quả sẽ như thế nào trong thực tế?

• Nhóm nhà nghiên cứu tâm lý học thu thập dữ liệu từ hàng trăm người tham gia để chứng minh giả thuyết về mối liên hệ giữa bạo lực và trò chơi điện tử. Tuy nhiên, sau khi xử lý dữ liệu, họ nhận ra giả thuyết bị bác bỏ. Nhóm nhà nghiên cứu sau đó công bố kết quả trung thực trên một tạp chí học thuật uy tín.

Kỹ năng tổng hợp

Làm thế nào để áp dụng kỹ năng tổng hợp?

• Bạn nên sử dụng logic kết hợp lý lẽ để xây dựng kết luận và lập luận của mình.
• Bạn cần sử dụng bằng chứng xác thực, dựa trên phân tích và đánh giá, để hỗ trợ cho kết luận của mình.

Làm thế nào để áp dụng tư duy tổng hợp?

• Tôi xem xét bức tranh tổng thể hoặc bối cảnh rộng hơn và sử dụng bằng chứng cùng lý luận chặt chẽ để đưa ra kết luận, quyết định, đánh giá và lập luận của mình.

Thực hành tổng hợp hiệu quả sẽ như thế nào trong thực tế?

• Một phụ huynh quyết định tiêm vắc-xin COVID-19 cho con sau khi đọc một bài viết của một nhà miễn dịch học có uy tín trên The Conversation và sau khi thảo luận về quyết định này với bác sĩ đa khoa của họ.

Kết luận

Tư duy phản biện (Critical Thinking) là một kỹ năng quan trọng giúp chúng ta phân tích, đánh giá và đưa ra quyết định sáng suốt dựa trên lý luận logic và bằng chứng. Trong một thế giới đầy thông tin, khả năng tư duy phản biện giúp mỗi cá nhân tránh bị ảnh hưởng bởi những quan điểm sai lệch, tư duy cảm tính hoặc định kiến.

Việc rèn luyện tư duy phản biện đòi hỏi sự kiên trì và thực hành liên tục. Bạn có thể phát triển kỹ năng này bằng cách đặt câu hỏi, tìm hiểu đa chiều, rèn luyện khả năng lập luận, nâng cao kỹ năng phân tích và duy trì tư duy cởi mở.